W dniu 8 kwietnia 2014 roku odbyło się posiedzenie Senackiej Komisji Rolnictwa i Rozwoju Wsi na informacją Najwyższej Izby Kontroli o wynikach kontroli „Sprzedaż nieruchomości rolnych Zasobu Własności Rolnej Skarbu Państwa przez Oddziały Terenowe Agencji Nieruchomości Rolnych w Szczecinie, Warszawie i Wrocławiu. W posiedzeniu uczestniczyła liczna delegacja przedstawicieli NSZZ RI „Solidarność”m.in. z województw: zachodniopomorskiego, kujawsko-pomorskiego, dolnośląskiego i lubelskiego na czele z zastępcą przewodniczącego NSZZ RI „Solidarność” Zbigniewem Obrockim.
Z raportu NIK wynika, że cudzoziemcy stają się posiadaczami gruntów rolnych w Polsce w drodze nabycia udziałów w polskich spółkach, które są właścicielem ziemi. Jednocześnie przepisy nie zobowiązują, w przypadku zmiany struktury właścicielskiej spółek, by zgłaszały one do KRS faktu posiadanych nieruchomości rolnych. Powierzchnia gruntów, należących do spółek kontrolowanych przez cudzoziemców wyniosła w kontrolowanym okresie na terenie woj. dolnośląskiego – 1.578 ha, a w woj. zachodniopomorskim – 4.577 ha, jednak nie są to pewne dane, gdyż zdaniem NIK, w wyniku luki prawnej dane te mogą być trzy a nawet czterokrotnie wyższe. W okresie objętym kontrolą w szczecińskim Oddziale ANR obcokrajowcy kupili bezpośrednio od Agencji jedynie 23 ha ziemi, z kolei spółki z mniejszościowym udziałem kapitału zagranicznego nabyły w przetargach nieograniczonych aż 2.995 ha. Oprócz tego cudzoziemcy, po nieskorzystaniu przez Odział z prawa pierwokupu, nabyli udziały spółek, które były właścicielami ziemi. Tylko w województwie zachodniopomorskim w analizowanym okresie, cudzoziemcy (kapitał holenderski, duński, luksemburski i niemiecki) zakupili udziały w spółkach, będących posiadaczami ok. 4 577 hektarów ziemi o wartości 128 mln zł. Ponadto kapitał holenderski, który w ten sposób zyskał w Zachodniopomorskiem 3 224, 4 ha ziemi, nabyła także 1 579,9 ha ziemi na terenie województwa dolnośląskiego.
Jak wynika z raportu „ w wyniku porównania wielkości powierzchni nieruchomości rolnych należących do spółek z.o.o., w których udziały zakupili cudzoziemcy pochodzący z EOG, z powierzchniami z transakcji ewidencjonowanych przez Ministra Spraw Wewnętrznych i wykazanych w sprawozdaniach z realizacji w 2011 r. i 2012 r. ustawy nnpc (ustawa o nabywaniu nieruchomości rolnych przez cudzoziemców – red.) stwierdzono, że: powierzchnia nieruchomości rolnych będących własnością spółek, w których udziały nabyli cudzoziemcy, wyniosła w skali kraju 5 356, 8 ha. Z ustaleń kontroli NIK wynika, że wielkość ta jest wyraźnie zaniżona, bowiem tylko w 2 województwach, cudzoziemcy w tym okresie nabyli udziały w spółkach będących właścicielami 6 156, 8 ha”.
Jak wskazuje raport, oddziały ANR nie opracowały procedur typowania nieruchomości do sprzedaży, nie znały struktury obszarowej gospodarstw rolnych w poszczególnych gminach, a oferty sprzedaży przygotowywano przede wszystkim na podstawie doświadczenia pracowników Agencji oraz ogłaszanej przez Prezesa Agencji Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa średniej powierzchni gospodarstw w województwie, która i tak różniła się od danych publikowanych przez urzędy statystyczne.
Zdaniem NIK, niedokumentowanie działań dotyczących wyboru nieruchomości do sprzedaży jest mechanizmem korupcjogennym i sprzyja powstawaniu zjawisk korupcyjnych. Ponadto obowiązujący system kwalifikacji do przetargów nie pozwalał na skuteczne eliminowanie z przetargów osób, które mogą wykorzystywać ziemię niezgodnie z przeznaczeniem, jakim jest powiększenie gospodarstwa rodzinnego.
Zdaniem NIK, Agencja Nieruchomości Rolnych odpowiedzialna za sprzedaż państwowej ziemi nie monitoruje występujących na rynku wtórnym procesów koncentracji gruntów w rękach jednej osoby. Kontrolowane oddziały nie analizowały zjawisk zachodzących na wtórnym rynku. I tak dla przykładu w analizowanym okresie , w OTR Szczecin w 26 umowach, nabywcami nieruchomości były 3 osoby fizyczne deklarujące zakup ponad 300 ha każda oraz 9 osób prawnych, które chciały nabyć ponad 500 ha. Wymienionych 12 nabywców (2,3 % z ogółu )deklarowało łącznie ponad 33,7 % sprzedanych powierzchni ( tj. 9 834 ,7 ha) za kwotę 322,9 mln zł.
Zdaniem NIK Agencja tylko w pojedynczych przypadkach korzystała z tego prawa. Z raportu wynika, że na łącznie ponad 2500 informacji o zamiarze przeniesienia własności nieruchomości (informacje od notariuszy lub zbywających) o łącznej powierzchni 57 339,6 ha i wartości 2 741 200 000 zł, oddziały wystąpiły o skorzystanie z uprawnień Agencji w ww. zakresie w stosunku do 1 847 ha ziemi o wartości 52,7 mln, natomiast Prezes wyraził zgodę na skorzystanie z tych uprawnień tylko w stosunku do 528 hektarów o wartości 18,3 mln zł. Tym samym w ramach prawa pierwokupu, nabycia i odkupu ANR nabyła 528, 1 ha ziemi, z łącznej powierzchni 57 339,6 ha, do których posiadała uprawnienia. Badanie w 3 oddziałach 75 przypadków wykazały, że właściwie analizowano możliwości korzystania z uprawnień ustawowych.
Zdaniem NIK, jedną z istotnych przyczyn niekorzystania Oddziałów z przysługujących uprawnień pierwokupu i nabycia było także nieadekwatne do skali zjawiska zabezpieczenie środków finansowych przeznaczanych przez Agencję na ich realizację. Prezes ANR na stosowanie ukur na terenie całego kraju utworzył rezerwę w planie finansowym Agencji w łącznej kwocie 45 mln zł (z tego: w 2011 r. – 5 mln zł, a na 2012 r. i 2013 r. – w kwocie po 20 mln zł), podczas gdy w samym tylko OTR Szczecin prawem pierwokupu lub nabycia objęte były nieruchomości o wartości 951 mln zł (w tym nieruchomości o wartości 127,8 mln zł nabyte później przez obcy kapitał po rezygnacji ANR z prawa pierwokupu), a w skali kraju było to ponad 2,7 mld zł.
Raport wykazał szereg mankamentów w procesie obrotu ziemią rolną. Jak czytamy w raporcie, Najwyższa Izba Kontroli stwierdza, że nie jest w pełni uzasadnione stwierdzenie w sprawozdaniach Ministra Spraw Wewnętrznych, że pomimo doniesień medialnych i protestów rolników, ustawa o nabywaniu ziemi przez cudzoziemców skutecznie chroni interes gospodarczy i społeczny Rzeczypospolitej Polskiej, a obrót nieruchomościami rolnymi w Polsce z udziałem cudzoziemców podlega skutecznej kontroli Ministra Spraw Wewnętrznych i nie stwarza zagrożenia dla interesów narodowych.
W ocenie NIK, istnieje konieczność wszczęcia inicjatywy zmiany prawa przez MSW w zakresie „zapewnienia i pozyskiwania pełnej informacji o nabywanych lub obejmowanych udziałach lub akcjach przez cudzoziemców, w spółkach będących właścicielami lub użytkownikami wieczystymi nieruchomości rolnych (…)” oraz przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi „w zakresie ustawowego określenia okoliczności uzasadniających wykluczenia z przetargu ograniczonego kandydata na nabywcę nieruchomości rolnych Zasobu”.
